شهر رقّه، مرکز استان رقّه، واقع در ۱۸۰ کیلومتری شرق حلب و ۵۵۰ کیلومتری دمشق، از شهرهای باستانی سوریه با پیشینه‌ای طولانی است. حضرت امام علی (ع) در مسیر خود برای مقابله با معاویه در جنگ صِفّین، وارد شهر رقه شدند و در این شهر با نصب پلی از قایق‌ها از رود فرات گذشتند.[۵۴]
در دوره هارون‌الرشید، شهری به نام «رافقه» در مجاورت شهر کهن رقّه ساخته شد که برخی از آثار آن، از قبیل مسجد جامع و برج‌ها و باروهای تاریخی شهر، تا کنون باقی مانده است. بیشتر این بناها از آجر ساخته شده و از نظر معماری با بناهای حوزه عراق و بین‌النهرین قابل مقایسه‌اند.
امروزه اهالی رقّه تقریباً به طور کامل از اهل سنّت هستند. اما زیارتگاه عظیم و باشکوهی در این شهر وجود دارد که در چند سال اخیر، توجه شیعیان و کاروان‌های زیارتی را به خود جلب کرده است. این زیارتگاه، قبور چند تن از شهدای صِفّین، شامل عمار یاسر، اویس قرنی[۵۵] و اُبَیّ بن قیس است.
بنای زیارتگاه تا پیش از سه دهه اخیر تنها شامل دو اتاق محقّر و کوچک برروی قبر هر یک از عمار یاسر و اویس قَرَنی بود،[۵۶] اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، به توصیه امام خمینی (ره) و با موافقت آقای حافظ اسد، رئیس جمهور پیشین سوریه، زمین زیارتگاه خریداری و در آن اسکلت و چارچوب بنای فعلی زیارتگاه ساخته شد، اما بنا چندین سال به همین صورت رها گردید، تا اینکه با پشتیبانی ایران و اجرای وزارت مسکن و شهرسازی دولت وقت جمهوری اسلامی، ساختمان بنا و کاشی‌کاری‌ها و سایر تزئینات آن تکمیل، و در سال ۱۳۸۲ / ۲۰۰۴ رسماً افتتاح شد.
بنای زیارتگاه، دارای صحن مستطیل وسیعی است که در گرداگرد آن، رواق‌ها، اتاق‌ها و سالن‌هایی با کاربری اداری و مذهبی در دو طبقه قرار دارد. تمام نماهای خارجی بنا و صحن، با سنگ‌های سفید رنگ و نیز تزئینات کاشی‌کاری پوشیده شده و زیبایی خیره‌کننده‌ای به آن بخشیده است. زیارتگاه عمار یاسر در غرب صحن و زیارتگاه اویس قرنی در شرق صحن واقع است و بنای هر دو به یک شکل و دارای گنبد با کاشی‌های آبی رنگ و مناره مرتفع است. در بیرون از ضلع شرقی صحن، زیارتگاه ابیّ بن قیس قرار دارد که دارای گنبدی کوچک‌تر از زیارتگاه‌های عمار و اویس است.
در منابع تاریخی به وجود قبور شهدای صفّین در این مکان اشاره شده است[۵۷]، اما درباره اینکه چگونه اجساد شهدا از محل جنگ صفّین به اینجا منتقل شده، در منابع تاریخی به وضوح سخن به میان نیامده است و تنها در برخی منابع، اشاراتی مبهم مبنی بر اینکه اجساد شهدا را با قایق از طریق رود فرات به رقّه منتقل کرده‌اند، ملاحظه شده است.[۵۸]
درباره محل جنگ صفّین، باید گفت که اهالی منطقه، امروزه نقطه‌ای در شرق رقّه را به عنوان صفین می‌شناسند. اما در تمام منابع جغرافیایی اسلامی معتبر، منطقه صفّین در نقطه‌ای در حد فاصل میان دو شهر رقّه و بالس و روبه‌روی قلعه جعبر مشخص شده است؛ که بر اساس تحقیقات برخی پژوهشگران، تقریباً منطبق بر روستای موسوم به «ابوهُرَیره» یا «جبل بنات ابوهُرَیره» (= کوه دختران ابوهریره) در غرب شهر الثوره(الطبقه) ـ واقع در حدود ۴۰ کیلومتری غرب رقه ـ است.[۵۹]
امروزه بیشتر زمین‌های محل جنگ صفّین به زیر آب دریاچه سد فرات فرو رفته است؛ اما در منتهی‌الیه شمال غربی کوه بنات ابوهریره، که به صورت جزیره‌ای در میان دریاچه قرار گرفته است[۶۰]، بقایای سه بنای آرامگاهی بسیار کهن اسلامی وجود دارد که به احتمال نزدیک به یقین، زیارتگاه‌های صِفّین، شامل مشهد یا خیمه‌گاه امام علی (ع) و آرامگاه‌های چند تن از شهدای صفین است که در برخی منابع جغرافیایی اسلامی، به وجود آن در منطقه صفّین اشاره شده است.[۶۱] این بناها از آجر ساخته شده و گنبد آن فرو ریخته است و قدمت آنها، با توجه به سبک معماری و تزئینات به کار رفته، از قرون چهارم تا ششم هجری برآورد میشود.
در منابع تاریخی، به وجود زیارتگاه‌هایی منتسب به امام علی (ع) در رقه اشاره شده است[۶۲] که قاعدتاً مرتبط با حضور ایشان در منطقه بوده است. امروزه در فاصله حدود چند صد متر از زیارتگاه شهدای صفّین، در خارج از باروی شهر اسلامی رافقه ـ که به دست هارون‌الرشید در کنار رقّه باستان ساخته شد ـ بقایای یک بنای تاریخی آجری وجود دارد که امروزه به «باب بغداد» (= دروازه بغداد) شهرت دارد و اهالی رقّه آن را یکی از دروازه‌های تاریخی شهر رافقه می‌دانند. اما در سال‌های اخیر، تعدادی از پژوهشگران تاریخ رقّه، کاربری آن را به عنوان دروازه شهر رد کرده و دلایل منطقی و قابل قبولی مبنی بر اینکه این بنا، مشهد یا زیارتگاهی منتسب به امام علی (ع) بوده است، ارائه کرده‌اند.[۶۳]
این بنا از مهمترین آثار معماری قرون اولیه اسلامی در سوریه به شمار می‌آید و باستان‌شناسان به توصیف بنا و بررسی تفصیلی معماری آن پرداخته‌اند.[۶۴] بخش باقی‌مانده از نمای بنا دارای هشت پنجره آجری تزئینی است که به عقیده برخی پژوهشگران، تعداد آنها در اصل ۱۲ پنجره ـ به عنوان نمادی برای تعداد ائمه شیعه (ع) ـ بوده است.
از دیگر مزارات منتسب به شخصیت‌های اهل بیت (ع) در استان رقّه میتوان به مزار منسوب به جعفر طیّار بر قله کوه آتشفشانی کم‌ارتفاعی به نام «جبل المنخر الغربی» در حدود ۲۰ کیلومتری شمال شرقی رقّه اشاره کرد که درباره آن باورهای افسانه‌ای فراوانی در میان اهالی منطقه رواج دارد. همچنین در این زمینه میتوان از قبر یحیی بن عبدالله محض[۶۵] در شهر رقّه یاد کرد که آخرین ویرانه‌های باقی‌مانده از قبر وی، چندی پیش توسط اداره اوقاف رقّه به طور کامل از بین رفت.
منابع :
[۵4]المنقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ص ۱۵۱-۱۵۲٫
[۵۵]شایان ذکر است که مزارات دیگری نیز در سوریه و سایر کشورهای اسلامی (از جمله ایران) به اویس نسبت داده میشود. اما تقریباً مسلم است که اویس در رکاب امیرالمؤمنین (ع) در جنگ صِفّین به شهادت رسیده است.
[۵۶] تصویری از بنای قدیمی این دو مزار در منبع ذیل منتشر شده است: حرزالدین، محمد، مراقد المعارف، ۱/۱۶۴ و ۲/۱۰۰٫
[۵۷]الهروی، علی بن ابی‌بکر، همان، ص ۶۳؛ الحموی، یاقوت، همان، ۲/۲۱۶؛ ابن شدّاد، همان، ۳/۱/۷۲٫
[۵۸] بنگرید: ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۲/۳۳۴؛ و نیز: الهروی، همانجا.
[۵۹] بنگرید: موسیل، الوا، الفرات الأوسط: رحلة وصفیة ودراسات تاریخیة، ص ۵۱۳؛ الریحاوی، عبد القادر، «لمحة عن حضارة الجزیرة والفرات فی العهد العربی الاسلامی»، صص ۶۶-۶۷٫
[۶۰]در حال حاضر این جزیره به نام جزیره الثوره نامیده شده و به یک منطقه حفاظت‌شده طبیعی تبدیل شده است.
[۶۱]بنگرید: ابن حوقل، صورة الأرض، ص ۲۰۳؛ ابن العدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، ۱/۲۸۰؛ مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، ص ۱۵۸٫
[۶۲]ابن شهرآشوب، همان، ۲/۲۲۷؛ الهروی، همانجا؛ ابن شداد، همانجا.
[۶۳]در این نوشتار فرصت بررسی تفصیلی این مسئله وجود ندارد، اما به اختصار شدید، برخی از مهمترین دلایل ارائه شده آن است که بنای مورد نظر، متصل به دیوار شهر رافقه نیست و اندکی از آن فاصله دارد. معماری و تزئینات بنا نشان می‌دهد که نمی‌تواند دروازه شهر ـ به عنوان بنایی با معماری نظامی ـ باشد. نامگذاری بنا به «دروازه بغداد» نیز مربوط به دو قرن گذشته و ناشی از جهل ساکنان رقّه در دوره‌های اخیر نسبت به ماهیت اصلی آن است. ضمناً، تاریخ بنای زیارتگاه از دوره سعدالدوله حمدانی، از امرای شیعه سلسله بنی‌حمدان، دانسته شده است. بنگرید: الحمد، محمد عبدالحمید، عشائر الرقة والجزیرة: التاریخ والموروث، ص ۲۰٫
[۶۴]به عنوان مثال، بنگرید: Creswell, K. A. C., A short account of Early Muslim Architecture, pp. 244-247.
http://islamicshrines.net
